महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना (MG-NREGS)

विभाग : ग्रामपंचायत विभाग
प्रस्तावना

महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना ही केंद्र सरकारची महत्वाकांक्षी योजना असून या योजनेअंतर्गत काम मागणा-या लाभार्थ्यांना अकुशल रोजगार पुरविला जातो. सन 2005 मध्ये केंद्र शासनाने संपुर्ण भारतात राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना कायदा लागु केला. (महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा- विद्यमान नाव) ठाणे जिल्हयात महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजनेची अंमलबजावणी 1 एप्रिल 2007 पासुन झाली.

महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियमाची अंमलबजावणी १९७७ पासून महाराष्ट्रात सुरू झाली. राज्यात महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियम, १९७७ नुसार दोन योजना सुरू होत्या.

 

१. ग्रामीण भागात अकुशल व्यक्तींकरिता रोजगार हमी योजना व

 

२. योजना. महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियम, १९७७ कलम १२ (ई) नुसार वैयक्तिक लाभाच्या

 

सदर योजनांना राज्य शासनाच्या निधीतून अर्थसहाय्य केले जात होते.

 

२. सन २००५ मध्ये केंद्र शासनाने संपूर्ण भारतात राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा (विद्यमान नाव - महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा) लागू केला. तसेच केंद्र शासनाने ज्या राज्यांनी पूर्वीपासून रोजगार हमी अधिनियम मंजूर केला होता, अशा राज्यांना केंद्र शासनाच्या अधिनियमातील कलम २८ अन्वये त्यांचा कायदा राबविण्याची मुभा दिली होती. तद्नुसार महाराष्ट्र शासनाने सन २००६ मध्ये पूर्वीचा कायदा ठेवण्याचा पर्याय स्वीकारला आहे. मात्र, विधानमंडळाने केंद्रीय कायद्यास अनुसरून राज्यास निधी मिळवण्याच्या अनुषंगाने १९७७ च्या कायद्यात आवश्यक त्या सुधारणा केल्या, त्यामुळे योजना राबविण्याच्या कार्यपद्धतीत बदल झाला आहे.

 

३. सद्यःस्थितीत राज्यात महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियम, १९७७ (दिनांक ६ ऑगस्ट २०१४ पर्यंत सुधारित) अंमलात आहे व या कायद्यांतर्गत खालील दोन योजना सुरू आहेत.

 

(अ) महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना महाराष्ट्र (MGNREGS) या योजनेंतर्गत केंद्र शासन १०० दिवस प्रति कुटुंब रोजगाराची हमी देते व १०० दिवस प्रति कुटुंब मजुरीच्या खर्चासाठी निधी पुरवते. प्रति कुटुंब १०० दिवसावरील प्रत्येक मजुराच्या, मजुरीच्या खर्चाचा आर्थिक भार राज्य शासन उचलते.

 

(ब) महाराष्ट्र रोजगार हमी अधिनियम, १९७७ सुधारीत कलम (१२) (ई) नुसार वैयक्तिक लाभाच्या योजना अनुदान तत्त्वावर प्रतिपूर्ती योजना म्हणून राबविण्यात येतात.

 

उदा.: १) जवाहर / धडक सिंचन विहिर योजना.

२) रोहयोतंर्गत फळबाग लागवड योजना.

याशिवाय राज्य शासनाचा निधी पुढील बाबींकरिता वापरला जातो.

१) राज्य रोजगार हमी योजनेतील प्रगतीपथावरील अपूर्ण (कुशल) कामे पूर्ण करण्याकरिताः

२) राज्य रोजगार हमी योजनेंतर्गत भूसंपादन केलेल्या जमिनीचा मोबदला देण्याकरिता.

 

  • योजनेचे उद्देश

    ग्रामीण भागातील स्वेच्छेने काम करायला तयार असलेल्या प्रत्येक ग्रामीण कुटुंबाला आर्थिक वर्षात किमान 100 दिवसांच्या मजुरीच्या रोजगाराची हमी देऊन कायमस्वरूपी उत्पादक मालमत्ता निर्माण करणे हे आहे . ही योजना ग्रामीण शेतकरी / शेतमजुरांना सामाजिक सुरक्षा, महिला आणि दुर्बल घटकांचे सक्षमीकरण आणि पंचायत राज संस्थांना बळकट करून रोजगार देण्यावर लक्ष केंद्रित करते. अकुशल रोजगाराची पूर्तता, दिर्घकालीन टिकणारी कामे व त्याद्वारे सामाजिक पायाभूत सोयी उपलब्ध करुन देऊन ग्रामीण जनतेचे राहणीमान उंचावेल व कायमस्वरुपी मालमत्ता तयार करणे हे योजनेचे प्रमुख उदिदष्ट आहे. योजनेमध्ये वैयक्तिक व सार्वजनिक कामांचा समावेश आहे

     

  • योजनेचे स्वरूप

    ग्रामीण भागात राहाणा-या व अंगमेहनतीची कामे करणा-या मजुरांना रोजगार उपलब्ध व्हावा यासाठी राज्याची रोजगार हमी योजना व केंद्राची ग्रामीण रोजगार हमी योजना यांची सांगड घालुन महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना अंमलात आणली आहे.   या  योजनेंतर्गत केंद्र शासन 100 दिवस प्रति कुटुंब रोजगाराची हमी देते व 100 दिवस प्रति कुटुंब मजुरीच्या खर्चासाठी निधी पुरवते. प्रति कुटुंब 100 दिवसावरील प्रत्येक मजुराच्या,मजुरीच्या खर्चाचा आर्थिक भार राज्य शासन उचलते.

     

    प्रतीदिन मजुरीचे दर केंद्र शासन निर्धारीत करते. सन 2023-24  महाराष्ट्र राज्याकरीता मजुरीचादर 273/- रुपये इतका होता. 1 एप्रिल 2024 पासून केंद्र शासनाने मजुरीच्या दरामध्ये वाढ केली असून सन 2024-25 करीता महाराष्ट्र राज्यासाठी हा दर 297/- रुपये इतका निश्चित करण्यात आलेला आहे. अकुशल भाग60 % अकुशल व कुशल भाग 40 % असणारी कामे योजनेत समाविष्ट आहेत.ऑनलाईन पध्दतीने माहितीचे संकलन केले जाते. सर्व माहीती nrega.nic.in संकेतस्थळावर उपलव्धआहे.

    मनुष्यदिवस निर्मिती

        सन 2023-24 या वर्षात ठाणे जिल्हयात निर्माण झालेली एकुण मनुष्यदिवस निर्मिती 3,90,821/- एवढी  आहे.

     

    ग्रामपंचायतीमार्फत झालेली कामे सन 2023-24-

    हाती घेतलेली कामे : 2534

    पुर्ण कामे :   584

    अपुर्ण कामे: 1950

    मनुष्यदिन निर्मिती : 260202

    खर्च (अकुशल) :रक्कम रुपये 778.81 लाख

    खर्च (कुशल) : रक्कम रुपये 328.49 लाख

     

    लाभार्थी पात्रता-

    वैयक्तिक कामांचा लाभ देताना खालील प्रवर्गातील कुटुंबाना प्राधान्य दिले जाईल:

    1. अनुसूचित जाती
    2. अनुसूचित जमाती
    3. भटक्या जमाती
    4. अधिसूचित जमाती
    5. दारिद्र्यरेषेखालील इतर कुटुंबे
    6. महिलां कुटुंब प्रमुख असलेली कुटुंब
    7. शारीरिकदृष्ट्या अपंग प्रमुख कुटुंब
    8. जमीन सुधारणांचे लाभार्थी
    9. IAY / PMAY अंतर्गत लाभ घेतलेले लाभार्थी
    10. वरील सर्व लाभार्थी संपल्यानंतर अल्प किंवा अल्पभूधारक शेतकर्‍यांच्या जमिनींवर कृषी कर्जमाफीमध्ये परिभाषित केल्यानुसार आणि कर्जमुक्ती योजना, 2008 या अटीच्या आधारे लाभार्थीने त्यांच्या जमिनीवर किंवा घराच्या जागेवर हाती घेतलेल्या कामावर कुटुंबातील किमान एक सदस्य काम करण्यास इच्छुक असणे आवश्यक आहे.

     

  • लाभार्थी पात्रता

    वैयक्तिक कामांचा लाभ देताना खालील प्रवर्गातील कुटुंबाना प्राधान्य दिले जाईल:

    1. अनुसूचित जाती
    2. अनुसूचित जमाती
    3. भटक्या जमाती
    4. अधिसूचित जमाती
    5. दारिद्र्यरेषेखालील इतर कुटुंबे
    6. महिलां कुटुंब प्रमुख असलेली कुटुंब
    7. शारीरिकदृष्ट्या अपंग प्रमुख कुटुंब
    8. जमीन सुधारणांचे लाभार्थी
    9. IAY / PMAY अंतर्गत लाभ घेतलेले लाभार्थी
    10. वरील सर्व लाभार्थी संपल्यानंतर अल्प किंवा अल्पभूधारक शेतकर्‍यांच्या जमिनींवर कृषी कर्जमाफीमध्ये परिभाषित केल्यानुसार आणि कर्जमुक्ती योजना, 2008 या अटीच्या आधारे लाभार्थीने त्यांच्या जमिनीवर किंवा घराच्या जागेवर हाती घेतलेल्या कामावर कुटुंबातील किमान एक सदस्य काम करण्यास इच्छुक असणे आवश्यक आहे.

     

  • यशोगाथा

    यशेागाथा

    • तालुका: शहापूर
    • ग्रामपंचायत: भावसे
    • गाव: बिबीचापाडा
    •  शीर्षक: माझे शेततळे माझी  समृध्दी

    कामाचे नाव: अमृतकुंड शेततळे (अस्तरीकरण)

     

    • लाभार्थ्याचे नाव   - संजय कष्णा भोये
    • खर्च (लाखात): 4.46615/-
    • काम सूरु झाल्याचा दिनांक :20/01/2023
    • काम पूर्ण झाल्याचा दिनांक : 16/07/2023
    • मनुष्यदिन निर्मिती : 1349

     

    कामाचा विवरण

     

    • कामाची माहिती:

                   ग्रामपंचायत भावसे येथील अ.जा प्रवर्गातील  श्री. संजय भोये हा रोजंदारीवरील काम करणारा गरीब शेतकरी कुटुंबातील मजूर. सन 2022-23 मध्ये नरेगामधून त्यांना अमृतकुंड शेततळे योजनेचा लाभ मिळाला.

     

    कामाची आवश्यकता:

                         ग्रामपंचायत भावसे येथील अ.जा प्रवर्गातील  श्री. संजय भोये हे अल्पभुधारक शेतकरी असून लहानपणा पासूनच त्यांनी शेतीत प्रगती करण्याचा चंग बांधला होता. परंतु उन्हाळयात काय करावे  कारण सिंचनाची सुविधा नसल्याने उन्हाळयात आपल्या उपजिवीकेसाठी रोजगार नसल्याने ते चिंतेत असायचे. त्यांना भाजीपाला करायची पण खुप इच्छा असायची पण पाणी नसल्याने त्यांनी नरेगा मधून शेततळे घेतले. ज्यामुळे भाजीपाल्यासाठी पाण्याची सोय तर झालीच पण उपजिवीकेसाठी शेततळयात मस्य बीज सोडल्याने शाश्वत उपजिवीकेचे साध्‍न निर्माण झाले..त्यामुळे ते आज यशस्वी शेतक-यांचया पंगती मध्ये दिसून येत आहेत.

    आव्हाने:

     

                       भावसे येथील अल्पभूधारक शेतकरी श्री. संजय भोये यांना कमी जमीन असल्याने आपण शेततळे घेतले तर आपली जमीन वाया जाईल यांची भीती त्यांना वाटत होती. त्यातच ते प्रयोगशील शेतकरी असल्याने शेतीत नवनवीन प्रयोग करण्याचे त्यांनी अनेक प्रयत्न केले आहेत. आपल्या शेतात शेततळे घेवून त्यात मासे सोडून लखपती होण्याची त्यांची इच्छा पाहून गावातील बरेच जण त्यांना हसत होत. कमी जमीन  त्यात आपल्याला शेततळयासाठी कोण मदत करणार हा प्रश्न त्यांना सतावत होता. पण या सर्व आव्हानांना मात करून त्यांनी नरेगा मधून अस्तरीकरण शेततळे घेतले आणि समृध्द शेतकरी दिशेने वाटचाल केली.

    अंमलबजावणी प्रक्रिया

     

                                          श्री. संजय भाये यांनी आपल्या शेतीत मनरेगा च्या माध्यमातुन 25X25 आकाराचे अस्तरीकरण सह शेततळे लाभ घेवून 38 मजुरांच्या साहाय्याने 4 महीन्यात अस्तरीकरण शेततळे काम पुर्ण केले .विशेष म्हणजे  संपुर्ण क्षेत्रावर  ठिबक सिंचनाची सोय झाल्यामुळे  कमीतकमी पाण्यावर भेाये यांची सगळी शेती फुललेली दिसत आहे.

     

    व्यक्ती / लाभार्थी उल्लेखनीय योगदान (जसे शासकीय कर्मचारी/विभाग/जनप्रतीनीधी):

                                     ग्रामपंचायत भावसे हे शहापूर तालुक्यातील तानसा धरणाच्या जवळील गाव. नरेगाच्या माध्यमातुन 100 पेक्षा  जास्त गरीब लाभार्थ्यांना सिंचन विहीर ,फळबाग लागवड ,मोगरा लागवड, बांध बंधिस्ती या सारख्या वैयक्तिीक लाभाच्या  योजना राबविण्यासाठी कर्तव्यदक्ष ग्रामसेविका सदगीर मॅडम व ग्रामरोजगार सेवक रमेश वरठा यांनी ग्रामसभेच्या माध्यमातुन मनरेगा बाबत जनजागृती केली . या कार्यालयातील आमचे मार्गदर्शक गटविकास अधिकारी श्री. भास्कर रेंगडे साहेब व कृषी अधिकारी श्री. विलास झुंझारराव साहेब यांचे मार्गदर्शनातून मनरेगा कक्षातील सर्व कर्मचारी यांनी  भावसे येथील अ.जा शेतकरी यांना अस्तरीकरण शेततळे लाभातून शाश्वत उपजिवीकेचे साधन निर्माण करून  दिले.

     

    प्रभाव (फलश्रुती):

                       भावसे येथील शेतकरी श्री. संजय भाये हे  अस्तरीकरण शेततळे लाभ धेणे पुर्वी विट भटीवर तर कधी मजूरीसाठी बाहेर गावी जात होते. परंतु या वर्षी श्री. भेाये यांनी  शेततळे मध्ये साठलेल्या पाण्यात मत्स्यपालन केले आहे.ज्यामध्ये रोहू, कटला व सायप्रीनस या जातीचे मत्स्यबीज सोडले असून त्या माश्याचे वजन आता 1 ते 1.5 किलो झाले असल्याने त्याची विक्री करून देखील त्यांना चांगले उत्पन्न मिळण्याची आशा श्री. भाये करत आहेत.तसेच सिंचनाची सुविधा झाल्यामुळे भाजीपाला लागवड लाभार्थी दररोज किमान 500 ते 700 रू. रोज पैसे मिळत आहे. मनरेगा मधून मिळालेल अस्तरीकरण शेततळे आज लाभार्थी साठी समृध्दीचे आणि शाश्वत उपजिवीकेचे साधन निर्माण झाले आहे.

     

    लाभार्थी मनोगत

                                       नमस्कार मी श्री. संजय कृष्ण भाये रा भावसे ता. शहापूर  जि.ठाणे येथील अ.जा .प्रवर्गातील गरीब शेतकरी असून मला लहानपणपासून शेतीत नवनवीन प्रयोग करण्याची  आवड आहे. परंतु घरची आर्थिक परिस्थितीथी  बिकट असल्याने मला माझ्या कुटुबाच्या उदारनिर्वाहासाठी गावात रोजगार नसल्याने बाहेर गावी रोजंदारीवर कामासाठी जावं लागत असे. परंतु आज महाराष्ट्र शासनाच्या महात्मा ग्रांधी राष्ट्रिय रोजगार हमी योजने मधून मला अस्तरीकरण शेततळे चा लाभ मिळाला आणि मला समृध्दीचा मार्ग मिळाला. या शेततळयामुळे मला आज शाश्वत उपजिवीकेचे साधन तर मिळाले शिवाय सिंचनाची सोय झाल्यामुळे बारमाही  शेती व भाजीपाला करून मला आर्थिक आवक वाढल्याने मी माझ्या कुटुंबाला सुखाने आणि आनंदाने सांभाळु शकतेा. शेततळयात रोहु ,कटला व सायप्रिनस या जातीच्या  मत्स्यबीजामुळे मी भविष्यात लखपती बनू शकतो हे आज  सिध्द  झाले आहे. यासाठी मला वेळोवळी सहकार्य करण-या राहयो विभागाचे मी सर्दव आभारी राहीन व त्यामळे मी शासनाला व  मनरेगा योजनेला  धन्यवाद देत आहे.

                                    // मनरेगा माझी मायेचा सागर

    दिला तीने जीवना आर्थिक आधार

     

     

    यशेागाथा

    • तालुका: अंबरनाथ
    • ग्रामपंचायत: मांगरुळ
    • गाव: मांगरुळ
    •  शीर्षक: मनरेगामधुन स्वप्नपुर्तीकडे वाटचाल

    कामाचे नाव: सिंचन विहीर

     

    • लाभार्थ्याचे नाव    - दामोदर गणपत पाटील
    • खर्च (लाखात): 4 लाख
    • काम सूरु झाल्याचा दिनांक :03/04/2023
    • काम पूर्ण झाल्याचा दिनांक : 28/06/2023
    • मनुष्यदिन निर्मिती : 600

     

    कामाचे विवरण

    कामाची माहिती व आवश्यकता-

                            मी दामोदर गणपत पाटिल लाभार्थी राहणार मांगरुळ ता. अंबरनाथ जि.ठाणे येथील रहिवासी आहे माझा व्यव‌साय शेती आहे. पारंपारिक पद्धतीने शेती करण्याची माझी आवड आहे . मला भाजीपाला लागवड, फळबाग लागवड तसेच इतर पालेभाज्या व वेलवर्गीय भाज्यांची मला आवड आहे. परंतु पाण्याच्या अभावामुळे मला आवड असूनही शेती करणे व भाजीपाला लागवड करणे मला साध्य करता आले नाही. मी ग्रामपंचायत मांगरुळ कार्यालयात गेलो असता मला ग्रामसेवक व ग्रामरोजगार सेवक यांच्याकडून मनरेगाच्या योजनांची माहिती मिळाली. या योजनेमधील वैयक्तिक सिंचन विहीरीबद्दल माहिती मिळाली. त्यावरुन सिंचन विहीर लाभ मिळाल्यास पाण्याची अडचण दूर होण्यास मदत होऊ शकते.

    अंमलबजावणी प्रक्रिया

     

    काम कसे राबविले गेले -

                               सिंचन विहीरीच्या कामाची सविस्तर माहिती सांगितली की, ही योजना महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजने अंतर्गत हे काम घेण्यात येते, त्याबद्दल अधिक माहिती जसे की अर्ज त्यासाठी लागणारे, कागदपत्रे, योजनेचा लाभार्थी पात्र कसे करतात, त्याचा निधी कसा येतो त्याचे वितरण कसे होते याबद्दल संपूर्ण माहिती तुम्हांला तालुक्यामधील पंचायत समिती, अंबरनाथ रोहयो विभाग येथे मिळेल त्यानुसार मी या कार्यालयात भेट दिली तेथून अर्ज घेतला व त्यासाठी लागणारे कागदपत्रे जोडून अर्ज कार्यालयात जमा केला. या सिंचन विहोरीच्या कामासाठी अंदाजपत्रकीय रक्कम 4 लक्ष इतके अनुदान शासनाकडून मिळते.

                                   सिंचन विहीरीचा प्रस्ताव मला मंजूर करुन मिळाला मी लगेच खोदकामांस सुरुवात केली. सिंचन विहोरोचे काम वरिष्ठांच्या संपर्कात राहून पूर्ण केले. तसेच मजूरांना रोजगार उपलब्ध झाला. काम प्रगतीपथावर असतांना आठवडयाला मजूरी मिळत गेली. काम पूर्ण झाल्यावर बिल सादर केले. काही दिवसांनी मला त्या बिलाची रक्कम माझ्या खात्यावर जमा झाली. सिंचन विहीरीला भरपूर पाणी लागले व माझा पाण्याचा प्रश्नच कायमस्वरुपी मिटला.

     

    कामाचं काय फायदे आहेत आणि यामुळे लाभाथ्यांचं जीवन कसे बदलले आहे.

     

                    मी शेतजमिनीवर वेग वेगळया भाज्या जसे की, वांगी, वाल, चवळी, काकडी, टोमॅटो, काकडी, मेथी, पालक, खरबूज, मिरची, कांदा इत्यादी लागवड केली. वेळेवर उपलब्ध सिंचन विहीरोंच्या पाण्याचा वापर केला आणि चांगली पिके तयार झाली. त्यातून माझे उत्पन्न वाढले. आर्थिक परिस्थितो सुधारली व यातून मला अंदाजे 1 ते 15 लाखांपर्यत नफा झाला. विविध पिकांमुळे जमिनीचा कस सुधारण्यास मदत झाली. सेंद्रीय पिकांमुळे माझ्या कामाचा दर्जा वाढला.

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

  • छायाचित्र दालन

सूचना फलक